74
بحثی در «استدراج»
ج5 ص215.
متن و ترجمۀ آیه ها:1- «وَ الَّذينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُونَ[1]»: آنان که آیه های ما را تکذیب می کنند، با استدراج گرفتار و مجازات شان خواهیم کرد.
2- «فَذَرْني وَ مَنْ يُكَذِّبُ بِهذَا الْحَديثِ سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُونَ[2]»: من را با آنان که این سخن را تکذیب می کنند، واگذار؛ آنان را با استدراج از جائی که نمی دانند، گرفتار و مجازات خواهیم کرد.
متن سخن علامه مجلسی(ره): و قيل معناه كلّما جدّدوا خطيئة جدّدنا لهم نعمة.
وَ رُوِيَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) أَنَّهُ قَالَ إِذَا أَحْدَثَ الْعَبْدُ ذَنْباً جُدِّدَ لَهُ نِعْمَةٌ فَيَدَعُ الِاسْتِغْفَارَ فَهُوَ الِاسْتِدْرَاجُ. و لا يصح قول من قال إن معناه يستدرجهم إلى الكفر و الضلال لأن الآية وردت في الكفار و تضمنت أنه يستدرجهم في المستقبل فإن السين يختص المستقبل و لأنه جعل الاستدراج جزاء على كفرهم و عقوبة فلا بدّ أن يريد معنى آخر غير الكفر.
متن سخن علامه طباطبائی(ره):فيه ان الكفر كالايمان ذو مراتب قال تعالى: «ثم كفروا ثم ازدادوا كفرا» الاية فالمعنى: ان الله يخرجهم من كفر إلى كفر هو أشد منه، و ما ذكره في الرواية لا ينافيه.
ترجمه سخن علامه مجلسی(ره): (توضیح: پس از شمردن چند معنی برای استدراج می گوید:) گفته شده «سَنَسْتَدْرِجُهُمْ» یعنی: هر بار که گناه جدیدی را مرتکب شوند، نعمت جدیدی به آنان خواهیم داد.
و از امام صادق(ع) روایت شده که فرمود: وقتی که بنده گناه جدیدی را مرتکب شود، نعمت جدیدی به او داده می شود و او توبه و استغفار را فراموش می کند. و این است استدراج.
کسی که می گوید: «استدراج یعنی خداوند کافران را درجه، درجه به سوی کفر و گمراهی می برد» سخنش صحیح نیست. زیرا آیه دربارۀ کفار آمده و می گوید آنان را در آینده استدراج خواهد کرد. چون حرف «س» مخصوص مستقبل و آینده است. و آیه استدراج را جزای کفرشان، و عقوبتی برای شان، قرار داده است. پس لابد معنائی غیر از خود کفر دارد. توضیح: می فرماید: در این جا دو چیز هست: یکی کفر و دیگری استدراج که مجازات همان کفر است. بنابراین استدراج غیر از کفر است.
ترجمه سخن علامه طباطبائی(ره): در این استدلال (مرحوم مجلسی) اشکال هست: کفر مانند ایمان دارای مراتب است (یعنی کفر دارای درجات است و می تواند درجه پسین آن جزای درجه پیشین باشد و دلیل مدرّج بودن کفر) سخن خدا است که می فرماید: «ثُمَّ كَفَرُوا ثُمَّ ازْدادُوا كُفْراً[3]».
بنابراین، استدراج یعنی خداوند آنان را از درجه ای از کفر به درجۀ اشد تر از آن، می رساند.
و آن چه در روایت از امام صادق(ع) آمده با این معنی منافات ندارد.
توضیح: یعنی سخن امام صادق(ع) که می فرماید «خدا نعمتش می دهد و او استغفار را فراموش می کند» منافاتی با این معنی ندارد و هر دو در یک بستر هستند.
بررسی: روشن است که حق با علامه طباطبائی است. و علامه مجلسی توجه لازم را نکرده است.