7
طلب علم نحو یا طلب راه؟-؟
ج1 ص218.
متن حدیث:قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) مَنِ انْهَمَكَ فِي طَلَبِ النَّحْوِ سُلِبَ الْخُشُوعَ
متن کلام علامه مجلسی(ره):بيان الظاهر أنّ المراد علم النحو و لا ينافي تجدد هذا العلم و الاسم لعلمه ع بما سيتجدد و يحتمل أن يكون المراد التوجه إلى القواعد النحوية في حال الدعاء. و النحو في اللغة الطريق و الجهة و القصد و شيء منها لا يناسب المقام إلا بتكلف تام.
متن کلام علامه طباطبائی(ره):الظاهر أنّ المراد بالنحو هو الطریق لوصحّ الخبر و المراد به الاشتغال بالعلم عن العمل.
ترجمۀ سخن علامه مجلسی(ره):– در این جا پیش از ترجمه حدیث لازم است ترجمه کلام هر دو بزرگوار را ببینیم، به دلیلی که خواهیم دید- مجلسی می گوید: بیان: ظاهر این است مراد از «نحو» در این حدیث، علم نحو است، و این احتمال منافاتی با جدید بودن علم نحو و نام آن، ندارد چون آن حضرت می دانست که در زمان های بعد علمی بنام نحو پدیدار خواهد شد.
و احتمال دارد مراد این باشد که مراد «توجه به قواعد نحوی در حال دعاء» باشد.
و نحو در لغت به معنی طریق، جهت و قصد است.
و هیچ کدام از این (سه) مناسبتی با مقام ندارد مگر با تکلّف.
ترجمۀ سخن علامه طباطبائی(ره): اگر این حدیث پذیرفته شود، ظاهر این است که مراد از نحو همان «طریق» باشد و مراد «اشتغال به علم بدون عمل» باشد.
ترجمۀ حدیث مطابق سه احتمال که علامه مجلسی(ره) داده است:
احتمال اول: هر کس در طلب «علم نحو» جدّیت سختگیرانه داشته باشد، فروتنی را از دست می دهد.
توضیح: در میان اهل علم، معروف است: اشخاصی که بیش تر به علم نحو (و ادبیات به طور کلی) می پردازند گاهی به نوعی خود بینی و تکبّر نفسانی دچار می شوند. این نکتۀ شوخی آمیز، شاید قرینه ای برای تأیید این ترجمه باشد.
احتمال دوم: هر کس (در حال دعا) توجه جدّی و سختگیرانه به قواعد نحو داشته باشد، خشوع را از دست می دهد.
توضیح: همان طور که گفته اند: کسی که در مجلس عزا نشسته است، اگر به چگونگی و صحت و سقم گفته های مداح یا روضه خوان، توجه کند، از گریستن می ماند.
احتمال سوم: هر کس در راه رفتن جدّیت دقیق داشته باشد، فروتنی را از دست می دهد.
خود مجلسی(ره) فرموده: همۀ این احتمالات خالی از تکلّف نیستند. به ویژه در معنی اخیر، اولاً خشوع معمولاً در عبادات به کار می رود. ثانیاً اگر نحو را به معنی طریق و راه بگیریم اساساً جائی برای «رفتن» نمی ماند. زیرا «طلب النّحو» می شود «در صدد پیدا کردن راه» نه راه رفتن، و این تکلّف بزرگی است.
ترجمه حدیث مطابق نظر علامه طباطبائی(ره): هر کس در راه طلب علم، بدون عمل جدیت به خرج دهد، خشوع را از دست می دهد.
هر دو بزرگوار در مقام «استظهار» هستند و هر دو، سخن شان را با «الظّاهر» آغاز کرده اند، نه در مقام ابراز نظر قطعی. زیرا معنی مورد نظر طباطبائی(ره) نیز با یک تکلّف رایج و دو تکلّف مطلق، همراه است: اولاً: نیازمند تقدیر است که باید لفظ «علم» در حدیث مقدر شود. و باصطلاح «عدم التقدیر اولی».
ثانیاً: در متن حدیث کلمه طلب مقدم بر کلمه نحو است. و تقدیر چنین می شود «در طلب طریق علم» نه «در طریق طلب علم»، در حالی که مطلوب طلب، علم است نه طریق علم. این معنی لازم گرفته که یک «تقدیر و تاخیر» و جا به جائی درباره دو لفظ مذکور، اِعمال شود. اگر متن حدیث بدین صورت بود: «من انهمک فی نحو الطلب….»، با تقدیر لفظ علم چنین می شد «من انهمک فی نحو طلب العلم…» و معنی مورد نظر مرحوم طباطبائی به دست می آمد. لیکن متن حدیث چنین نیست.
ثالثاً: در این تقدیر، وجود الف و لام «الـ» در «النّحو»، مانع از این معنی است. زیرا الف و لام مانع از «اضافه» است و نمی توان گفت: مَن انهمک فی النّحو طلب العلم. و نیز نمی توان گفت: فی الطریق طلب العلم.
و نتیجه سخن هر دو، این است که حدیث خالی از اشکال و ضعف، نیست. و البته سندش به شدّت ضعیف است.