60
بحثی دربارۀ آیۀ 26 سوره بقره
(امرٌبین امرین)
ج5 ص7.
متن آیه:إِنَّ اللَّهَ لا يَسْتَحْيي أَنْ يَضْرِبَ مَثَلاً ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها فَأَمَّا الَّذينَ آمَنُوا فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ أَمَّا الَّذينَ كَفَرُوا فَيَقُولُونَ ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلاً يُضِلُّ بِهِ كَثيراً وَ يَهْدي بِهِ كَثيراً وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفاسِقين
متن حدیث:قَوْلِهِ يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً وَ يَهْدِي بِهِ كَثِيراً قَالَ الصَّادِقُ(ع) إِنَّ هَذَا الْقَوْلَ مِنَ اللَّهِ رَدٌّ عَلَى مَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يُضِلُّ الْعِبَادَ ثُمَّ يُعَذِّبُهُمْ عَلَى ضَلَالَتِهِم.
متن سخن علامه مجلسی(ره):بيان: الظاهر أنه(ع) جعل قوله تعالى يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً وَ يَهْدِي بِهِ كَثِيراً من جملة قول الذين كفروا على خلاف ما ذهب إليه المفسّرون من أنه من كلامه تعالى جوابا لقولهم.
متن سخن علامه طباطبائی(ره):و لعل الحديث مربوط بآخر الاية، و هو قوله: و ما يضلّ به إلاّ الفاسقين، الاية.
ترجمۀ آیه: خداوند از این که به (موجودات ظاهراً حقیر مانند) پشه و بالاتر از آن، مثال بزند، شرم نمی کند. آنان که ایمان آورده اند می دانند که آن حقیقتی است از جانب پروردگارشان. و اما آنان که کفر ورزیدند می گویند: خدا از این مَثَل چه اراده کرده است؟ خدا به وسیله آن مَثَل عده زیادی را گمراه و عده زیادی را نیز هدایت می کند. و گمراه نمی کند مگر فاسقان را.
ترجمۀ حدیث: امام صادق(ع) دربارۀ سخن خداوند متعال: «يُضِلُّ بِهِ كَثيراً وَ يَهْدي بِهِ كَثيراً» فرمود: این سخن خدا، ردّ است بر کسی که گمان می کند خداوند تبارک و تعالی بندگان را گمراه می کند، سپس آنان را برای ضلالت شان عذاب می کند.
ترجمه سخن علامه مجلسی(ره): بیان: ظاهر این است که امام علیه السلام «يُضِلُّ بِهِ كَثيراً وَ يَهْدي بِهِ كَثيراً» را بخشی از قول کافران، قرار داده است. بر خلاف نظر مفسّران که آن را سخن خود خدا دانسته اند که در جواب کافران آمده است.
توضیح: در این صورت، ترجمه این بخش از آیه چنین می شود: و اما آنان که کفر ورزیدند می گویند: خدا از این مثل چه اراده کرده که به وسیله آن عدّه زیادی را گمراه و عده زیادی را هدایت می کند..
ترجمه سخن علامه طباطبائی(ره): و ممکن است این حدیث به آخر آیه که می فرماید: «وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفاسِقين» مربوط باشد.
بررسی: اگر اصل حدیث پذیرفته شود، باید گفت نه فقط ممکن است بل قطعی است که آن چه سخن آن زاعم و گمان کنندۀ مذکور را ردّ می کند همین بخش آخر آیه است. یعنی برخی ها با دیدن «يُضِلُّ بِهِ كَثيراً وَ يَهْدي بِهِ كَثيراً»، گمان می کنند که خداوند خودش گمراه می کند و خودش بر آن گمراهی عذاب می کند. و جمله اخیر آیه می گوید: خداوند گمراه نمی کند مگر فاسقان را.
اما چرا طباطبائی(ره) کلامش را با «لعلّ» آورده نه با بیان قاطع، به دو دلیل:
1- آن چه نظر اوست، ربطی به متن حدیث ندارد. یعنی با صرف نظر از حدیث، این سخن را می گوید.
2- مطابق نظر و تفسیر او نیز، اصل مشکل باقی است و مسئله حلّ نمی شود. زیرا فرد کافر می تواند بگوید: فاسقان که گمراه هستند چرا خداوند از نو آنان را گمراه تر می کند و برای همین گمراه تر شدن، عذاب شان می کند؟
اصل این مسئله به جبر، تفویض، و امر بین امرین، بر می گردد که هم موضوع بس سنگین و پیچیده است و هم پر دامنه. علاقمندان به حلّ این معمای علمی بس بزرگ به کتاب «دو دست خدا[1]» مراجعه کنند که به نظرم به حد کافی حلّ شده است.
واقعیت این است که این حدیث از جعلیات ابوالجارود نبیانگذار فرقۀ جارودیّه است، مجلسی(ره) آن را از تفسیر معروف به تفسیر علی بن ابراهیم قمی، نقل کرده است. متاسفانه تفسیر مذکور به خاطر نام علی بن ابراهیم، از قدیم یکی از منابع معتبر شناخته شده در حالی که مطابق تحقیقات اخیر روشن شده که از آنِ علی بن ابراهیم نیست و اکثر محتوای آن، تفسیر ابوالجارود است. و محتوای عجیب و غریب آن نیز به روشنی گویای این حقیقت است. منابع رجالی می گویند: ابوالجارود بر سرتاسر قرآن تفسیر نوشته و آن را به ائمّه(ع) نسبت داده است.
و از نقص بیان و عبارت غیر فصیح حدیث نیز بر می آید که سخن امام صادق(ع) نیست.