51
اراده تکوینیّه و اراده تشریعیه
نهی حضرت آدم از آن درخت
ج4 ص139 و140.
متن حدیث:يد: فِي خَبَرِ الْفَتْحِ بْنِ يَزِيدَ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ(ع) قَالَ إِنَّ لِلَّهِ إِرَادَتَيْنِ وَ مَشِيئَتَيْنِ إِرَادَةُ حَتْمٍ وَ إِرَادَةُ عَزْمٍ يَنْهَى وَ هُوَ يَشَاءُ وَ يَأْمُرُ وَ هُوَ لَا يَشَاءُ أَ وَ مَا رَأَيْتَ اللَّهَ نَهَى آدَمَ وَ زَوْجَتَهُ أَنْ يَأْكُلَا مِنَ الشَّجَرَةِ وَ هُوَ شَاءَ ذَلِكَ إِذْ لَوْ لَمْ يَشَأْ لَمْ يَأْكُلَا وَ لَوْ أَكَلَا لَغَلَبَتْ مَشِيئَتُهُمَا مَشِيئَةَ اللَّهِ وَ أَمَرَ إِبْرَاهِيمَ بِذَبْحِ ابْنِهِ وَ شَاءَ أَنْ لَا يَذْبَحَهُ وَ لَوْ لَمْ يَشَأْ أَنْ لَا يَذْبَحَهُ لَغَلَبَتْ مَشِيئَةُ إِبْرَاهِيمَ مَشِيئَةَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَل.
متن سخن علامه مجلسی(ره):بيان: قوله(ع) و هو شاء ذلك قيل أي علم ذلك و الأظهر أن يقال إنه لما لم يصرفهما عن إرادتهما وكلهما إلى اختيارهما للمصالح العظيمة فكأنه شاء ذلك و سيأتي القول في ذلك في كتاب العدل إن شاء الله.
متن سخن علامه طباطبائی(ره):الذى في الخبر هو تقسيم الارادة إلى تشريعية و تكوينية و سيجيئ إن شاء الله، و أما ما استظهره المصنف فهو انما يفيد التشبيه دون الحقيقة.
ترجمۀ حدیث: امام کاظم(ع) فرمود: خداوند دو اراده و دو مشیئت دارد: ارادۀ حتمی. و ارادۀ عزمی.
گاهی نهی می کند در حالی که انجام آن فعل مشیئت (خواستۀ) اوست. و گاهی امر می کند، در حالی که انجام آن فعل را مشیئت نکرده است.
مگر نمی بینی که خداوند آدم و همسرش را نهی کرد که از آن درخت نخورند، در حالی که آن (خوردن) را خواسته و مشیئت کرده بود، چون اگر نخواسته بود، نمی خوردند و اگر می خوردند مشیئت آنان بر مشیئت خدا غلبه می کرد (و این محال است).
و امر کرد ابراهیم(ع) را به ذبح پسرش، در حالی که عدم ذبح را مشیئت کرده بود. و اگر عدم ذبح را نخواسته بود، مشیئت ابراهیم بر مشیئت خداوند عزّ و جلّ، غلبه می کرد.
ترجمه سخن علامه مجلسی(ره): بیان: در تفسیر سخن امام(ع) «در حالی که آن را مشیئت کرده بود»: برخی گفته اند معنای این جمله یعنی «خدا می دانست». اما اظهر این است که گفته شود: وقتی که آن دو را از خوردن از آن درخت منصرف نکرد، آنان را به اختیار خودشان واگذاشت، برای مصلحت های عظیم. پس گویا خوردن شان را خواسته بود.
و بحث در این باره در کتاب عدل خواهد آمد[1] ان شاء الله.
ترجمه سخن علامه طباطبائی(ره): آن چه در این حدیث هست؛ تقسیم اراده به ارادۀ تکوینیّه و اراده تشریعیه، است. و این بحث خواهد آمد ان شاء الله[2].
و اما آن چه مصنّف (مجلسی) استظهار کرده، فقط تشبیه را فایده می دهد نه حقیقت را.
بررسی:1- درست است مرحوم مجلسی با کلمۀ «کأنّه» که کلمۀ تشبیه است سخن گفته است.
2- اما این حدیث به هیچوجه نه در مقام منظور مرحوم مجلسی است و نه در مقام بیان و تقسیم اراده به اراده تکوینیه و تشریعیه که نظر مرحوم طباطبائی است. و هر دو بزرگوار کم توجهی، فرموده اند. این حدیث یک ویژگی دارد که با اندکی دقّت مشخص می شود:
امام(ع) ماجرای حضرت ابراهیم را مثال آورده است. ماجرائی که خدا امر کرده سپس از چیزی که امر کرده، خودش مانع شده است.
یعنی «ماموربه» را نه تکویناً خواسته بود و نه تشریعاً. پس مسئله ربطی به فرمایش مرحوم طباطبائی ندارد.
و نظر مرحوم مجلسی اگر بر فرض درباره ماجرای آدم و حوّا، صحیح باشد، درباره ماجرای ابراهیم(ع) مصداق ندارد. زیرا ابراهیم را به اختیار خودش وا نگذاشت و او را از اختیارش منع کرد.
این حدیث به افق دیگر و پیام مهم دیگر توجه دارد. و بقول علامه طباطبائی که گاهی می گوید «این حدیث از غرر اخبار است»، از برجسته ترین غررها است که یک مسئله بل یک اصل اساسی را دربارۀ خلقت شخص آدم و حوّا به ما اعلام می کند.
از قدیم همیشه پرسیده اند: مگر انبیاء معصوم نیستند پس چرا حضرت آدم از آن درخت ممنوعه، خورد؟ و جواب های عجیب و غریب گفته شده که هیچکدام به جائی نرسیده، مثلاً گفته اند آن کار آدم گناه نبود، ترک اولی بود. در حالی که قرآن می گوید «عَصى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوى[3]». و دیگر توجیهات بی نتیجه.
اما خود قرآن پاسخ این پرسش را داده است لیکن کسی به آن توجه نکرده است. به روشنی از خود قرآن معلوم می شود که اساساً آدم و حوّا در آن وقت، در مراحل خلقت بوده اند یعنی هنوز خلقت شان کامل نشده بود و به عنوان یک انسان مکلّف، نبوده اند. پس از خوردن از آن درخت خلقت شان کامل می شود. و پس از آن برای شان تکلیف می آید.
می فرماید: «قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْها جَميعاً فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدىً فَمَنْ تَبِعَ هُدايَ فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ[4]» و نیز می فرماید: «قالَ اهْبِطا مِنْها جَميعاً بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدىً فَمَنِ اتَّبَعَ هُدايَ فَلا يَضِلُّ وَ لا يَشْقى[5]». هر دو آیه می گویند که تکلیف بعد از خروج از آن جنگل (جنت)، خواهد آمد. یعنی قبلاً تکلیفی در کار نبوده است.
آدم و حوّا بر خلاف امر خدا عمل کردند، اما آنان در اواخر مراحل خلقت بودند، تکلیف برای انسان کامل است نه آن که هنوز مراحل خلقت را طی می کند. این کار آن دو را می توان به رفتار یک کودک صغیر تشبیه کرد. همان طور که کودک نیز عصیان می کند. و از عصیانش توبه هم می کند.
پرسش: اگر به حدّ تکلیف نرسیده بودند، پس چرا خداوند، آنان را نهی کرده بود؟
پاسخ: اولاً: شما هم کودکان را امر و نهی می کنید و باید بکنید. و گاهی بنابر مصلحتی، امر معکوس، و نهی معکوس هم می کنید.
ثانیاً: مطابق پیام چند حدیث، وقتی که از آن درخت خوردند لباس شان که یک پوشش طبیعی بود از پیکرشان ریخت. پیش از آن کل پیکرشان پوششی از «لاک» داشت که حدیث می فرماید: از جنس همین لاک که در سر انگشتان مانده است.
و باید از آن درخت می خوردند اما نه خوردن معمولی، خوردن با احساس ترس، احساس قانون شکنی. تا آن خوراک آن تأثیر را داشته باشد. می دانیم که وضعیت روحی و روانی در تأثیر غذا نقش مسلّم دارد.
این مسئله را در کتاب «تبیین جهان و انسان[6]» شرح داده ام و در این جا تکرار نمی کنم.
حدیث مورد بحث، فقط در مقام بیان آن موارد نادر است که خداوند امر می کند، اما خودش مانع از عمل به «ماموربه» می شود. نهی می کند اما خودش با مشیئت خودش می خواهد که به «منهی عنه» عمل شود.
والاّ، چرا از میان این همه امرها و نهی های خدا که هر روز بر خلاف شان عمل می شود، این همه ترک اوامر و ارتکاب نواهی می شود، امام(ع) تنها به سراغ دو پیامبر می رود و از ماجرای آن دو، مثال می آورد-؟
حدیث به دو پرسش باصطلاح «مقدّر»- پرسش مقدّر- جواب می دهد:
پرسش اول: آیا امکان دارد که خداوند به یک چیزی امر کند در حالی که مشیئت کرده آن کار حتماً انجام نیابد-؟
می فرماید: بلی؛ مانند ماجرای ابراهیم.
پرسش دوم: آیا ممکن است که خداوند از یک چیزی نهی کرده باشد در حالی که مشیئت کرده آن کار حتماً انجام یابد-؟
امام(ع) می فرماید: بلی؛ مانند ماجرای آدم.
و این است که فرمود «ارادة حتم».
اما ارادۀ عزم: در امور تکلیفیه، خداوند به بنده اش اختیار و توان عمل به اوامر و توان خود داری از ارتکاب نواهی را داده و عزم کرده که آنان مطابق آن ها با اختیار خودشان عمل کنند. و در این عرصه هیچکدام از طرفین قضیه را «ارادۀ حتم» نکرده است و حتمیت آن را در اختیار بندگان گذاشته است.
موضو ع بحث حدیث، به مبحث «جبر و اختیار» مربوط است نه به تشبیهی که مرحوم مجلسی کرده مربوط است و نه به تقسیم اراده تکوینیّه و تشریعیه که مرحوم طباطبائی، گفته است.
در مثال آدم و ابراهیم، امر و نهی کرده در حالی که خودش عدم ماموربه، و ارتکاب منهی عنه را مشیئت حتمی کرده و آن دو را مختار نگذاشته است. اما در عرصه گستردۀ تکلیف، اوامر و نواهی را در اختیار مکلّف قرار داده است.