بسم الله الرّحمن الرّحیم

موضوع بحث دعاهائی است که نام پیامبر (صلی الله علیه و آله)یا نام ائمه (صلوات الله علیهم) در آن ها آمده باشد.

در این بحث فرقی میان دعای مأثور و دعای غیر مأثور، نیست

نکته ای در دعای قنوت نماز عید فطر باید اصلاح شود

ابتدا از همین «ماثور» و «غیر ماثور» شروع کنیم:

ماثور از ریشۀ «اثر»، به دعائی گفته می شود که از معصومین (صلوات الله علیهم) رسیده باشد. که اثری از آثار آنان باشد. بدیهی است این نوع دعاها به زبان عربی هستند.

غیر ماثور، دعائی است که هرکس با انشاء خودش، آن را انشاء کند و با خداوند به راز و نیاز بپردازد. با هر زبانی که بخواهد عربی یا غیر عربی.

بهتر و مستحب موکد است؛ در مواردی که دعای ماثور وجود دارد، از ماثور استفاده شود. به ویژه در قنوت نمازها، و دعاهای ایّام و زمان های خاص، و مکان های خاص. و به ویژه در زیارت مشاهد مشرفه به عنوان زیارتنامه. گرچه به هر بیان و زبانی که بخواهد می تواند انجام بدهد. لیکن در قنوت نماز باید به زبان عربی بخواند گرچه غیر ماثور باشد.

قنوت در نماز در اصل، مستحب است امّا اگر آن را به طور نا صحیح و همراه با غلط بخواند، نماز دچار اشکال می شود. خواه نماز واجب باشد و خواه مستحب. و همین طور است هر دعائی که در هر جای نماز دعا کردن را جایز دانسته اند، مثلا در سجده.

و در این بحث وارد این مسئله نمی شویم که کدام «دعای با اشکال» موجب بطلان نماز می شود و کدام نمی شود. موضوع سخن «اشکال» است. نه بطلان.

خطاب و غیاب: هر دعا یا با صیغه خطاب است؛ مانند «اللَّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ». ویا با صیغۀ غیاب؛ مانند «الْحَمْدُ لله الَّذِي لَمْ يَتَّخِذْ صَاحِبَةً».

گاهی یک دعا با خطاب شروع می شود سپس به غیاب می گراید، و گاهی بالعکس. و گاهی چند بار این گرایش از یکی به دیگری، تکرار می شود. مثلا دعای افتتاح با خطاب «اللَّهُمَّ إِنِّي أَفْتَتِحُ الثَّنَاءَ بِحَمْدِكَ» شروع شده و پس از فرازهائی با جملۀ «الْحَمْدُ لِله الَّذِي لَمْ يَتَّخِذْ صَاحِبَةً» در بستر صیغه های غیاب قرار گرفته و پس از فرازهای دیگر با جمله «اللهم إنى أسئلك» در بستر خطاب جاری می شود. پس از آن برای بار دوم با جمله«الحمد لله على حلمه» در روند غیاب قرار می گیرد و پس از مراحلی از نو با عبارت «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ عَبْدِكَ» تا آخر دعا با بیان خطاب پیش می رود.

فصاحت و بلاغت: در معانی و بیان و بدیع، این نوع عدول از خطاب به غیاب و بالعکس، یکی از صناعات زیباگرائی و هنری شناخته شده است که در قرآن هم هست. لیکن با شرایط مشخص. یکی از شرایط اولیۀ آن این است که از نظر ادبی، غلط نباشد و نیز دچار اختلالات فصاحتی و بلاغتی نباشد.

سوال: آیا این دعا با این عبارت « وَ قُلْتَ «إِنَّما يُرِيدُ اللّه لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً»، وَ جَعَلْتَ أَجْرَ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللّه عَلَيْهِ وَ آلِهِ مَوَدَّتَهُمْ فِي كِتابِكَ، فَقُلْتَ «قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبىٰ»، وَ قُلْتَ «ما سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ»، وَ قُلْتَ «ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَنْ شاءَ أَنْ يَتَّخِذَ إِلىٰ رَبِّهِ سَبِيلًا»، فَکانُوا هُمُ السَّبِيلُ إِلَيْكَ وَ الْمَسْلَكَ إِلىٰ رِضْوانِكَ.» [1] خالی از اشکال است یا اشکال دارد؟-؟

ساختار عمومی آن خطاب است اما جمله «صلی الله علیه و آله» در وسط آن یک غیاب است. آیا می توان این را مانند دعای افتتاح از مصادیق صناعت مذکور در بالا، قرار داد، یا دچار اشکال است؟-؟

پاسخ: در صورت نگارشِ گزارشی، که نویسنده در مقام روایت متن دعا است و مخاطب او خوانندگان مقاله یا کتاب او هستند، درست است و نه تنها اشکالی ندارد، بل که ضرورت هم دارد. در حقیقت چنین شخصی در حال دعا کردن و تخاطب با خدا، نیست او در کتابش و نوشته اش در مقام معرفی متن دعا به مخاطبانش که خوانندگان هستند، می باشد.

در این دعا جملۀ «صلی الله علیه و آله» در اصل ، از متن دعا نیست، و نویسنده آن را در آن جا می گذارد، و باید بگذارد و یک وظیفه ضروری است زیرا وقتی که به نام مقدس رسول اکرم می رسد، بنا به فرمان آیۀ 56 سوره احزاب «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلاَئِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِيماً» باید صلوات را بیاورد و بدون صلوات ردّ نشود.

اگر چنین نویسنده ای به جای جمله غایب « صلی الله علیه و آله »، جمله مخاطب «صلواتک علیه و آله» بگذارد، نادرست می شود. زیرا او در حال دعا و تخاطب با خداوند، نیست و باید با ساختار غایب بیاورد.

و همین طور است کسی که خود دعا را به عنوان «موضوع بحث علمی» یا «موضوعی برای تحلیل محتوی» قرار می دهد و در اطراف آن بحث یا تحقیق می کند. که این نیز در مقام دعا و مخاطبه با خداوند نیست و باید صلوات را در ساختار مغایب بیاورد.

اما در مقام دعا: کسی که در حال دعا و راز و نیاز و مخاطبه با خداوند است، باید صلوات را با صیغه مخاطب به صورت «صلواتک علیه و آله» بیاورد. و اگر به صورت «صلی الله علیه و آله» بیاورد، دچار اشکال می شود و نادرست است.

زیرا در این صورت، شائبه «دو خدائی» پیش می آید گوئی دعا کننده همزمان با دو خدا سروکار دارد؛ یکی مخاطب اوست و دیگری مغایب.

مهم این «همزمانی» و عدم آن است. و این همزمانی (مثلا) در دعای افتتاح نیست و دعا کننده در هر بخش از مخاطب و مغایب فقط با یک خدا سروکار دارد. و همین طور است در آن صناعت زیبائی گرائی و هنریِ «عدول از خطاب به غیاب و بالعکس» که بیان شد.

و چون صاحب کتاب ارجمند «مزار کبیر» در مقام تعیین چگونگی عمل دعا کننده است، صلوات را با عبارت خطاب آورده تا دعا کننده دچار اشتباه نشود و با صیغۀ غایب نیاورد. ببینید:

«وَ قُلْتَ: إِنَّما يُرِيدُ الله لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً ثُمَّ جَعَلْتَ أَجْرَ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُكَ عَلَيْهِ وَ آلِهِ مَوَدَّتَهُمْ فِي كِتَابِكَ، فَقُلْتَ: قُلْ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ الاّ مَنْ شاء أَنْ يَتَّخِذَ إِلىٰ رَبِّهِ سَبِيلًا، فَكَانُوا هُمُ السَّبِيلَ إِلَيْكَ، وَ الْمَسْلَكَ إِلَى رِضْوَانِكَ.»[2]

اما کسی که در مقام دعا و راز و نیاز و مخاطبه با خداوند است باید آن را به صورت «صلواتک علیه و آله» بیاورد. تا شائبه دو خدائی رخ ندهد.

3- صلوات مورد بحث، در این دعا (خواه به صورت مغایب در نویسندگی و گزارش روایت، خواه به صورت دعا) اساسا از متن اصلی دعا نیست. و همان طور که گفته شد یا نویسنده یا دعا کننده، آن را به فرمان آیۀ قرآن می آورد، و به اصطلاح یک جملۀ بین پرانتز است. و چون در گذشتۀ نه چندان دور، از علائم نگارش از آن جمله پرانتز استفاده نمی شد، در چاپخانه ها برای هر کدام از صلوات ها و سلام ها مهر مشخصی می کندند و هنگام حروف چینی آن را در جای خود می گذاشتند. در دوره جدید نیز به صورت همان مهر با سیمای مشخص و متفاوت با متن، گذاشته می شود.

متاسفانه در مواردی این رسم زیبا و لازم، مورد بی توجهی قرار گرفته و عبارت مابین دو پرانتز بدون شکل ویژۀ مهری، با عبارت متن همگون شده است. از آن جمله همین دعای قنوت در کتاب ارجمند و حیاتبخش تهذیب شیخ طوسی (ره) در چاپ دارالاضواء.

به هر حال؛ این صلوات در دعای نماز عید فطر به فرمان آیه باید باشد. اما به صورت «صلواتک علیه و آله» نه «صلی الله علیه و آله». زیرا در این صورت، علاوه بر شائبۀ ادبی، عقلی، عرفی، فصاحت و بلاغتی، شائبۀ دو خدائی نیز پیش می آید، بنابراین بحث طلبگی، پیشنهاد می شود این نکته رعایت شود.

اللهم صلّ علی محمد نبیّک نبی الرحمه و آله الطیبین الطاهرین.

والاتّکال علی الله

مرتضی رضوی

6/10/1432 ه ق

14/6/1390 ه ش

[1] حلّى، سيد ابن طاووس، رضى الدين، على، الإقبال بالأعمال الحسنة (ط – الحديثة)، 3 جلد، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم، قم – ايران، اول، 1415 ه‍ ق.

[2] مشهدى، حائرى، محمد بن جعفر، المزار الكبير (للمشهدي)، در يك جلد، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، قم – ايران، اول، 1419 ه‍ ق.

[3] وسایل الشیعه، کتاب الصلاه، ابواب صلاه العید، باب 26، ح2، چاپ بیست جلدی.